کیهان شناسی1 بودیسم (آفرینش و جهان هستی)

دیدگاه­ها و آراء اندیشمندان بودایی درباره ساختار و تکامل عالم هستی2، چندان اصیل و بکر نبود، چرا که در این خصوص آنان به وام گرفتن از منابع هندو بسنده کردند. بدین سان برای آشنایی با کیهان شناسی بودایی، چاره­ای نداریم، جز اینکه نگاهی داشته باشیم به کیهان شناسی آیین هندو. در آیین هندو کیهان شناسی از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است، اما درباره ماهیت و محتوای این کیهان شناسی باید بگوییم افسانه و اسطوره3 در کیهان شناسی هندو، نقش بسایر مهمی برعهده دارند. ما در بررسی کیهان شناسی هندو، تنها به مباحثی می­پردازیم که به آیین بودا مربوط می شوند.یعنی سرمدیّت4 و نظام های جهان5 از یک سو، و شش شرط هستی جاوید6 از سوی دیگر.

پیش از انقلاق کپرنیکی و اختراع تلکسوپ، ذهنیت اروپاییان درباره عالم هستی، بسیار محدود بود. اما قرنها پیش از آنکه دانشمندانی نظیر کپلر، کوپرنیک و گالیله در اروپا ظهور کنند، در سرزمین هندوستان، متفکران هندو، حق مطلب را درباره بی­کرانگی7 زمان و مکان ادا کرده بودند. کیهان شناسی هندوها و نظریه پردازی­های آنان درباره عالم هستی و زمان و مکان، حاصل اکتشافات و براهین محکم و مستدل علمی نبود، بلکه نتیجه مستقیم تفکر شهودی8 و قوه تخیل9 شگفت انگیز آنان درباره عالم هستی بود.
زمان از نظر متفکران هندو، وسعتی نامحدود بود که در شماره نمی­گنجد و به همین دلیل برای سنجش آن، به مقیاس­های معمول نظیر روز، هفته، ماه وسال اعتنایی نداشتند. زمان از دید هندوها بیشتر پدیده­ای کیفی بود تا کمّی؛ اما همین پدیده کیفی، کمیّتی درخود نهفته داشت و آن عبارت بود از یک سلسله دوره­های زمانی موسوم به کالپا10. یک دوره زمانی است که فاصله میان آغاز و پایان یک نظام جهانی را در بر می­گیرد. به عقیده بعضی متفکران هندو، یک کالپا چیزی در حدود 1,344,000 سال به طول می­انجامید و بعضی دیگر مدت دوام یک کالپا را 1,280,000,000 سال، تخیمن می­زدند. درباره طول و مدت دوام کالپاها، اتفاق نظری میان متفکران هندو وجود نداشت.
طی یک دوره زمانی کالپا، یک نظام جهانی به وجود می­آمد، شکل می­گرفت و مراحل تکاملی خود را می­گذراند، هندوها معتقد بودند یک نظام جهانی از توده­ای به هم چسبیده، فشرده و منقبض آغاز می­شود و به مرور منبسط می­گردد، پخش می­شود، وسعت می­یابد و در عین حال آهسته آهسته تخلخل درآ ن راه پیدا می­کند. براساس نظریه پردازی هندوها وقتی یک نظام جهانی به پایان می­رسد، بلافاصله یک نظام جهانی دیگر آغاز می­شود. حال اگر بخواهیم شکلی برای نظام­های جهانی قائل شویم، باید چیزی شبیه به گردونه یا چرخه را در ذهن خود مجسم کنیم؛ یعنی چیزی که به قول متفکران هندو شبیه به یک چرخ آسیا11 باشد. در واقع همین شکل و نظام چرخه مانند بود که نظر متفکران بودایی را به خود جلب کرد . حکمای بودایی براساس دو نظریه کالپا و نظام­های جهانی به این نتیجه رسیدند که زندگی به عنوان یک پدیده نمی­تواند محدود به این جهان خاکی و زمینی باشد. این نتیجه­گیری چنان تأثیری بر اندیشمندان بودایی گذاشت که بعدها بوداییان وابسته به شاخه ماهایانا با قاطعیت اعلام کردند که بوداها و بودی ساتواهای (بودای بالقوه) بسیاری وجود دارند که در نظام­های جهانی دیگر بسر می­بردند.
حال نوبت می­رسد به طبقه­بندی موجودات ذی روح، امروزه ما سه نوع حیات را از یکدیگر تمیز می­دهیم، یعنی حیات انسانی، حیات حیوانی و حیات نباتی. اما در تعالیم بودایی با شش نوع حیات برخورد می­کنیم که عبارتند از: حیات خدایان، حیات اسوره­ها12 (ارواح)، حیات انسانی، حیات اشباح13، حیات حیوانی، و حیات دوزخی. بعضی از نویسندگان بودایی با حذف حیات اسوره­ها، پنج نوع حیات را بر شمرده­اند. در بحث از جزئیات این طبقه بندی، حکمای بودایی سخت با یکدیگر اختلاف نظر داشته­اند، اما طرح کلی این طبقه­بندی مورد قبول تمام مکاتب بودایی واقع شد. براساس این طبقه بندی، همه موجودات جهان، به یکی از این شش یا پنج طبقه تعلق دارد.
در این طبقه بندی خدایان یک طبقه بالاتر از ما جا دارند به این معنی که ساختار وجودی آنان، ناب­تر و پاک­تر از ساختار وجودی ما است، هیجان­هایشان حساب شده­تر و لطیف­تر از هیجانات ما است، دوره حیاتشان بسیار طولانی­تر از دوره حیات ما است، و بالاخره در شرایطی قرار دارند که کمتر از ما در معرض رنج قرار می­گیرند. خدایان بودایی بی­شباهت به خدایان المپی نیستند، اما در عین حال یک تفاوت بسیارمهم با یکدیگر دارند چنان که خدایان المپ بی­مرگ و نامیرا هستند، در حالی که خدایان بودایی هر اندازه هم عمر طولانی داشته باشند، بی مرگ و نامیرا نیستند. از جهاتی چنین به نظر می­رسد که خدایان بودایی بیشتر فرشته­اند تا خدا. اسوره ها (ارواح) نیز موجوداتی آسمانی­اند. اسوره ها ارواح آتشین مزاجی هستند که مدام با خدایان سر جنگ دارند.
بنابر تعالیم و آموزه­های بودا رنج پدیده ای است که قسمت اعظم حیات همه موجودات را در بر می­گیرد. خدایان رنج می­کشند چرا که یک روز باید اریکه خدایی خود را ترک کنند؛ آدمیان رنج می­کشند، چون سخت اسیر چرخه­ای هستند که گریز از آن ناممکن می­نماید، یعنی چرخه بازپیدایی یا چرخه زایش دوباره.

منبع: امیر حسین رنجبر،  بودا در جستجوی ریشه های آسمان، تهران ، انتشارات فیروزه، 1381،صص43 تا 69 با تلخیص و ویرایش.

1.cosmology.
2. universe.
3.tales and  myths.
4.eternity.
5.world   systoms
6.six conditions  of  leving  existence.
7.immensity.
8. intuition
9.imagination.
10. Kalpa
11.mill – wheel.
12.Asuras.
13. Ghosts.